Ο καθηγητής Ξενοφών Ζολώτας έγινε τακτικός καθηγητής πανεπιστημίου σε ηλικία μόλις 24 ετών, το 1928, και έμεινε έως το 1968 οπότε και διώχθηκε από τη δικτατορία, αναγορεύτηκε ακαδημαϊκός στα 48 του, διετέλεσε στέλεχος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου επί σειρά ετών και διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, αλλά και πρωθυπουργός της χώρας την περίοδο της οικουμενικής κυβέρνησης του 1989-1990. Πέθανε πλήρης ημερών το 2004, λίγους μήνες αφότου γιόρτασε τα εκατοστά του γενέθλια, και είναι ο εμπνευστής μέτρων που επηρέασαν καθοριστικά την οικονομική πορεία της χώρας, όπως η υποτίμηση κατά 50% της δραχμής το 1953 ή το κόψιμο των τριών μηδενικών από τα χαρτονομίσματα το 1954.
Ωστόσο, κατά πάσα πιθανότητα θα μείνει στην ιστορία για τους δύο λόγους που εκφώνησε στη δεκαετία του 1950 και οι οποίοι ήταν γραμμένοι στα αγγλικά αλλά χρησιμοποιούσαν λέξεις ελληνικής προέλευσης. Ας δούμε όμως τους λόγους αυτούς, διότι από μια πρόχειρη έρευνα έχω διαπιστώσει ότι όλοι ξέρουμε γενικά κι αόριστα τι είναι, λίγοι όμως τους έχουμε διαβάσει.
Ο πρώτος λόγος, εκφωνήθηκε στο κλείσιμο της 12ης ετήσιας συνεδρίασης της Παγκόσμιας Τράπεζας, τον Οκτώβριο του 1957 στη Νέα Υόρκη, όπου ο Ξ. Ζολώτας παραβρέθηκε ως Διοικητής της Τράπεζας Ελλάδος. Ο Ξενοφών Ζολώτας ξεκίνησε την ομιλία του στα αγγλικά, και τη συνέχισε επίσης στα «αγγλικά» αλλά με αποκλειστικά ελληνογενείς λέξεις, αν εξαιρέσουμε κάποιες λίγες αναπόφευκτες αγγλικές, δηλαδή άρθρα, προθέσεις, συνδέσμους και βοηθητικά ρήματα.
I always wished to address this Assembly in Greek, but realized that it would have been indeed "Greek" to all present in this room. I found out, however, that I could make my address in Greek which would still be English to everybody. With your permission, Mr. Chairman, l shall do it now, using with the exception of articles and prepositions, only Greek words.
"Kyrie, I eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Ecumenical Trapeza for the orthodoxy of their axioms, methods and policies, although there is an episode of cacophony of the Trapeza with Hellas. With enthusiasm we dialogue and synagonize at the synods of our didymous organizations in which polymorphous economic ideas and dogmas are analyzed and synthesized. Our critical problems such as the numismatic plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch. But, to my thesis, we have the dynamism to program therapeutic practices as a prophylaxis from chaos and catastrophe. In parallel, a Panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic. I apologize for my eccentric monologue. I emphasize my euharistia to you, Kyrie to the eugenic and generous American Ethnos and to the organizes and protagonists of his Amphictyony and the gastronomic symposia".
Ο λόγος έκανε μεγάλη εντύπωση και ύστερα από δύο χρόνια ο έλληνας ακαδημαϊκός επανέλαβε το εγχείρημα, τον Οκτώβριο του 1959. Ο δεύτερος λόγος είναι εκτενέστερος και χρησιμοποιεί λιγάκι περισσότερες αγγλικές λέξεις [1]
Kyrie, it is Zeus' anathema on our epoch for the dynamism of our economies and the heresy of our economic methods and policies that we should agonize between the Scylla of numismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia.
It is not my idiosyncrasy to be ironic or sarcastic, but my diagnosis would be that politicians are rather cryptoplethorists. Although they emphatically stigmatize numismatic plethora, they energize it through their tactics and practices.
Our policies have to be based more on economic and less on political criteria. Our gnomon has to be a metron between political, strategic and philanthropic scopes. Political magic has always been anti-economic.
In an epoch characterized by monopolies, oligopolies, monopsonies, monopolistic antagonism and polymorphous inelasticities, our policies have to be more orthological. But this should not be metamorphosed into plethorophobia, which is endemic among academic economists. Numismatic symmetry should not hyper-antagonize economic acme.
A greater harmonization between the practices of the economic and numismatic archons is basic. Parallel to this, we have to synchronize and harmonize more and more our economic and numismatic policies panethnically.
These scopes are more practicable now, when the prognostics of the political and economic barometer are halcyonic. The history of our didymοus organizations in this sphere has been didactic and their gnostic practices will always be a tonic to the polyonymous and idiomorphous ethnical economies.
The genesis of the programmed organization will dynamize these policies. Therefore, I sympathize, although not without criticism on one or two themes, with the apostles and the hierarchy of our organs in their zeal to program orthodox economic and numismatic policies, although I have some logomachy with them.
I apologize for having tyrannized you with my Hellenic phraseology.
In my epilogue, I emphasize my eulogy to the philoxenous autochtons of this cosmopolitan metropolis and my encomium to you, Kyrie, and the stenographers.
Όπως βλέπουμε, οι συντριπτικά περισσότερες λέξεις του λόγου είναι ελληνικής προέλευσης. Εντυπωσιαζόμαστε από τον οίστρο ενός δυνατού μυαλού και εκτιμάμε ιδιαίτερα την αγάπη ενός οικονομολόγου για τη γλώσσα, αλλά και το κέφι του· ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το όλο εγχείρημα δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από ένα διανοητικό παιχνίδι, σχεδιασμένο για να τέρψει την αφρόκρεμα των τραπεζιτών και των ισχυρών της παγκόσμιας οικονομίας και να τους θυμίσει ότι υπάρχει και η Ελλάδα, έστω και καθημαγμένη από την κατοχή και τον εμφύλιο.
Επειδή όμως πολλοί βλέπουν στους λόγους του Ζολώτα κάποιαν απόδειξη για την υποτιθέμενη υπέρτερη αξία της ελληνικής γλώσσας, ή ακόμη και ημών των ιδίων, πρέπει να βάλουμε τα πράγματα στις σωστές τους διαστάσεις. Εννοώ ότι τα κείμενα αυτά, όσο κι αν εντυπωσιάζουν, είναι ελάχιστα κατανοητά από οποιονδήποτε αγγλόφωνο ακροατή δεν γνωρίζει ελληνικά. Όχι μόνο επειδή οι περισσότερες λέξεις που περιέχουν είναι σπανιότατες, αλλά επειδή πολλές από αυτές χρησιμοποιούνται με εντελώς διαφορετική σημασία στο λόγο του Ζολώτα απ' ό,τι στα κανονικά αγγλικά. Πολλές λέξεις λείπουν από μεγάλα επίτομα αγγλικά λεξικά, ισοδύναμα πάνω-κάτω με το λεξικό Μπαμπινιώτη ή Τριανταφυλλίδη, μερικές μάλιστα λέξεις είναι ολότελα ανύπαρκτες.
Ας πάρουμε την πρώτη φράση του πρώτου λόγου: "Kyrie, I eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Ecumenical Trapeza… Οι archons είναι οι άρχοντες της αρχαίας Αθήνας στα αγγλικά, άρα γίνεται ένα όχι ευκαταφρόνητο σημασιολογικό άλμα· λέξη panethnic δεν υπάρχει στα αγγλικά, ούτε καν στο εικοσάτομο Oxford English Dictionary, αν και πράγματι το pan- και το ethnic είναι γνωστά σε έναν μορφωμένο άγγλο, οπότε μπορούμε επιεικώς να το δεχτούμε σαν ευκολονόητο νεολογισμό· το numismatic υπάρχει βέβαια, αλλά αναφέρεται κυρίως στη συλλογή νομισμάτων σαν χόμπι και όχι στη νομισματική πολιτική, ενώ το thesaurus, που το επιστράτευσε ο Ξ. Ζολώτας σαν ελληνογενές ισοδύναμο της λέξης fund (Ταμείο), σημαίνει «λεξικό συνωνύμων». Όσο για το trapeza, και πάλι τέτοια λέξη δεν υπάρχει στα αγγλικά (ούτε στο εικοσάτομο OED, ξαναλέω) και εδώ ο μορφωμένος άγγλος θα μπερδευτεί αν ανατρέξει στις συναφείς της λέξεις, διότι trapeze είναι τα σύνεργα του ακροβάτη στο τσίρκο, ενώ trapezium το γνωστό σχήμα της γεωμετρίας, έννοιες κι οι δυο εντελώς άσχετες με την τράπεζα-bank στα αγγλικά.
Συμπερασματικά, ακόμα και άγγλοι που έχουν σπουδάσει αρχαία ελληνικά (και πόσοι είναι στις μέρες μας;) θα δυσκολευτούν πολύ να κατανοήσουν τους λόγους του Ξ. Ζολώτα. Άλλωστε, μια και βρισκόμαστε σε πολυγλωσσικό περιβάλλον, μπορείτε να δείξετε τα κείμενα σε άγγλους συναδέλφους και να δείτε αν και πόσα καταλαβαίνουν.
Υπάρχει βέβαια και η αντίθετη όψη του νομίσματος· μπορεί η ελληνική να έχει μπολιάσει τις γλώσσες όλου του κόσμου (και ιδίως τις ευρωπαϊκές) με πλήθος λέξεις, έχει όμως κι αυτή μπολιαστεί με τη σειρά της, κάτι που καμιά φορά το ξεχνάμε. Διασκεδαστικό βρίσκω ένα εγχείρημα παρόμοιο με του Ζολώτα αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση, από τον γνωστό συγγραφέα Νίκο Δήμου, που το ξεσηκώνω από το Ειρωνικό νεοελληνικό λεξικό του:
Έλληνας (ο από 3.000 ετών): Ο τυπικός Ρωμιός είναι λεβέντης, μερακλής,
τσίφτης, ασίκης, χουβαρντάς, ντόμπρος, μάγκας, βλάμης, μπεσαλής και
καπάτσος. Καμιά φορά τεμπέλης, το ρίχνει στο χουζούρι και στο ραχάτι -
μαχμουρλής, στο ντιβάνι, κοιτάει το ταβάνι. Του αρέσει ο παράς, το
μπαξίσι, το κέφι και το γλέντι. Άμα τον πιάσει ο σεβντάς ή ο νταλγκάς για
καμιά νταρντάνα, γίνεται νταής (μπελάς, ο γρουσούζης!) και άμα τον
χτυπήσει ντέρτι και σεκλέτι, γίνεται μπεκρής και τον πονάει ο ντουνιάς.
Όπως επισημαίνει ο Ν. Δήμου, όλα τα ουσιαστικά και τα επίθετα του κειμένου (εκτός από το «καμιά φορά», προσθέτω εγώ) είναι ξένα δάνεια. Είκοσι πέντε
τουρκικά, τρία αλβανικά, δύο ιταλικά και ένα σλαβικό.
Θα αντιτείνετε ίσως ότι στο κείμενο του Δήμου τα ρήματα είναι ελληνοπρεπή –και θα συμφωνήσω. Πράγματι, τα ελληνικά δεν έχουν δανειστεί πολλά ρήματα, πράγμα που εξηγείται από τη δομή της γλώσσας· ωστόσο, εύκολα μπορούμε να κάνουμε ακόμα πιο ξενικό το κείμενο, αλλάζοντας λογουχάρη το «του αρέσει» με το ιταλοφερμένο «γουστάρει», αν και για να αντικατασταθούν όλα τα ρήματα θα πρέπει να ανατρέξουμε σε ποντιακά ή σε παλιά επτανησιακά ιδιώματα, όπου υπάρχουν άφθονα δάνεια ρήματα, από τα τουρκικά και τα ενετικά αντιστοίχως. Από την άλλη πλευρά, το κείμενο του Νίκου Δήμου είναι –θα συμφωνήσετε, πιστεύω– εντελώς κατανοητό από οποιονδήποτε Έλληνα το διαβάσει και όλες οι λέξεις που χρησιμοποιεί υπάρχουν στην κοινή χρήση και στα κοινά λεξικά, π.χ. στο λεξικό Μπαμπινιώτη.
Αφού λοιπόν έκλεισα τον κύκλο του γλωσσικού δανεισμού, κλείνω και το σημείωμα αυτό, που θα ήθελα να το αφιερώσω στον καλό συνάδελφο τον Γεράσιμο, ο οποίος μου έθεσε υπόψη το εξής γλωσσικό παράδοξο: στα γαλλικά, το σοβατεπί λέγεται plinthe, λέξη ελληνικής βέβαια αρχής (πλίνθος). Έλα όμως που η αντίστοιχη ελληνική λέξη, το σοβατεπί εννοώ, είναι τουρκική (sivadibi), και το δεύτερο συνθετικό της, που σημαίνει τον πυθμένα, τον πάτο, οι μεν καλοφαγάδες θα το αναγνωρίσουν στο γλυκό που λέγεται καζάν-ντιπί, οι δε άλλοι στο επίρρημα ντιπ καταντίπ! Και με αυτό το παράδειγμα γλωσσικού δούναι και λαβείν θα τελειώσω, εκτός αν προτιμάτε να το πούμε στη δημοτική, πάρε-δώσε· ή αλισβερίσι, τουρκικό δάνειο· ή νταραβέρι, ιταλικό αυτό.
[1] Ο λόγος αυτός κυκλοφορεί ευρέως, αλλά σε κάποια φάση της αντιγραφής χάθηκε μια λεξούλα: το between μετά το ρήμα agonize στην πρώτη πρόταση· κι όμως, η μετάφραση που κυκλοφορεί πλατιά στο Διαδίκτυο, και μάλιστα σε έγκυρους ιστότοπους (in.gr κτλ.) σε εκείνο το σημείο είναι ελαφρώς σουρεαλιστική, πράγμα που μας δείχνει, θαρρώ, ότι οι μεταφραστές μάλλον δεν προσδοκούσαν να βγαίνει νόημα από το κείμενο, γι’ αυτό και δεν επιχείρησαν να βγάλουν. Συγκεκριμένα, μεταφράζουν «είναι "Διός ανάθεμα" στην εποχή μας και αίρεση της οικονομικής μας μεθόδου και της οικονομικής μας πολιτικής το ότι θα φέρναμε σε αγωνία την Σκύλλα του νομισματικού πληθωρισμού και τη Χάρυβδη της οικονομικής μας αναιμίας» ενώ το σωστό, βέβαια, είναι «το ότι θα βασανιζόμασταν ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη». Το κωμικό είναι ότι τέτοιες αλαμπουρνέζικες μεταφράσεις βρίσκει κανείς ακόμα και σε ιστότοπους που δηλώνουν ότι ασχολούνται με τη γλώσσα και με τη μετάφραση!
