Μελετώντας κανείς τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία για το Θραψανό, θα αντιληφεί αμέσως ότι σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις προσδιορίζουν την σχέση του με την αγγειοπλαστική.
Παρακάτω παραθέτω τις σημαντικότερες ιστορικές αναφορές που έχω συναντήσει μέχρι σήμερα.
Η ανακάλυψη ενός καμινιού στην Ίστρωνα της ανατολικής Κρήτης απο τον κ. Δαβάρα με θραύσματα κεραμικής που η ηλικία τους υπολογίζεται ότι είναι ρωμαϊκής εποχής, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μιας και παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά της Θραψανιώτικης βεντέμας.
Όπως αναφέρει η κ. Αννα Guest-Παπαμανώλη (Αρχαιολογία τ. 9) το καμίνι είναι χτισμένο σε πλαγιά, με κεντρικό πλινθόκτιστο στύλο και θολωτές ακτίνες, όπως ακριβώς έκτιζαν τα καμίνια οι Θραψανιώτες, με πιθαρόχωμα ακριβώς δίπλα και άφθονα ξερόκλαδα για το «καμίνιασμα», ενώ υπάρχουν κατάλοιπα εγκατάστασης εργαστηρίου σε κοντινή απόσταση.
Και ολοκληρώνει γράφοντας οτι "δεν αποκλείεται αν οι Θραψανιώτες μπορούσαν να βρουν τη μνήμη της βεντέμας, απο προσπάππου σε προσπάππου, να φτάναμε στους τεχνίτες που κατασκεύασαν την κάμινο της Ίστρωνος στην ρωμαϊκή εποχή".
- Ο Ξανθουδίδης αναφέρει στο βιβλίο «Γλωσικαί Μελέται» ότι πιθανότατα οι Θραψανιώτες ασχολούνταν με την αγγειοπλαστική απο την Βυζαντινή εποχή ενώ ο Αγάπιος Λάνδος (γραμματέας του Ανδρέα Κορνάρου Φεουδάρχη του Θραψανού κατα την Βενετοκρατία) περιγράφει στην «Αμαρτωλών Σωτηρία» ότι το Θραψανό είναι πολυάνθρωπο και οι περισσότεροι κάτοικοι είναι τσικαλάδες.
- Στις μεταφράσεις των Τούρκικων αρχείων του Ν. Σταυρινίδη υπάρχει αναφορά στο χωριό «Τrapsana nami digeri Comlekci » που σημαίνει «Θραψανό ή ετέρα ονομασία Χωρίον των Αγγειοπλαστων».
- Επίσης υπάρχει το «Φερμανιον δια τους αγγειοπλάστας του χωριού Θραψανού» που αναγκάζει τους αγγειοπλάστες του Θραψανού να πληρώνουν δεκάτη στον Ελχατζ Αλή απο τις εισπράξεις που θα έχουν απο την πώληση των αγγείων, τα οποία έγιναν απο το χώμα του φέουδού του. Η περιοχή δε που είχε το χώμα δεν είναι άλλη απο τις Λιβάδες απο όπου μέχρι και πρόσφατα οι αγγειοπλάστες έπαιρναν τις διάφορες ποικιλίες χώματος για να φτιάξουν πηλό.
Στα νεώτερα χρόνια αρκετοί αρχαιολόγοι, ιστορικοί, λαογράφοι ασχολήθηκαν με την αγγειοπλαστική τέχνη του χωριού μας και ιδιαίτερα με την βεντέμα.
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία αλλα και τις εξιστορήσεις απο τις βεντέμες που περνούν απο γενιά σε γενιά τεκμηριώνεται η ύπαρξη και λειτουργία «βεντεμάρικων» καμινιών ανα την Κρήτη πρό του 1900. Η αγγειοπλαστική τέχνη συνεχίζει να ασκείται σχεδον αποκλειστικά με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή με την μορφή της βεντέμας, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 60.
Η τεχνολογική όμως πρόοδος που συντελείται, με τις αλλαγές που επιφέρει στα υλικά και τα μέσα, αναγκάζει σιγά σιγά το σταμάτημα της βεντέμας και την κατασκευή, απο την δεκαετία του 70 και μεταγενέστερα, μόνιμων πλέον "καμινιών", εργαστηρίων δηλαδή, γύρω απο το χωριό. Τα πιθάρια και τα υπόλοιπα πήλινα αγγεία αντιμετωπίζονται πιά περισότερο σαν διακοσμητικά παρά σαν αντικείμενα που προσφέρονται για χρήση.
Ετσι τα πιθάρια, βγαίνουν απο τα κελάρια και τις αποθήκες, και προτάσσονται στις αυλές των σπιτιών και των ξενοδοχείων.
Ευτυχώς που αυτή η χρήση, η διακοσμητική δηλαδή, στάθηκε ικανή να διατηρήσει την κατασκευή των πιθαρών και των άλλων αγγείων μέχρι τις μέρες μας. Αυτό βέβαια δεν είναι τυχαίο αν λάβουμε υπόψη την πρωτόγονη καλαισθησία αλλα και την άμμεση συνειρμικά αναφορά προς το αρχαίο, που προσφέρει η θέα ενός πιθαριού αλλα και των υπόλοιπων χειροποίητων πήλινων δημιουργημάτων.
Η μεταφορά πλέον γίνεται ανα την Κρήτη αλλα και την υπόλοιπη Ελλάδα με σύγρονα μεταφορικά μέσα, ενω την τελευταία δεκαετία, τα Θραψανιώτικα πιθάρια έχουν φτάσει σε όλα σχεδόν τα μήκη και πλάτη της γής.
Σύμφωνα με σημαντικότατα στοιχεία που έχει καταγράψει η κ. Μπέττυ Ψαροπούλου, μετά απο μακρόχρονη έρευνά για τα κεραμικά εργαστήρια στην Κρήτη, και ειδικότερα για τα κεραμικά εργαστήρια του Θραψανού, τα τελευταία 100 χρόνια και μέχρι το 1995 έχει τεκμηριωθεί και χαρτογραφηθεί η ύπαρξη τουλάχιστον 167 "βεντεμάρικων" καμινιών ανα την Κρήτη.
Για την ίδια περίοδο τα στοιχεία αναφέρουν την ύπαρξη και λειτουργία τουλάχιστον 101 μόνιμων εργαστηρίων γύρω απο το χωρίο μας ονομάζοντας παράλληλα και τους ιδιοκτήτες τους.
Κλείνοτας αυτή την ιστορική αναδρομή μπορούμε να πούμε ότι τα εργαστήρια την τελευταία δεκαετία συνεχώς αυξάνονται και εκσυγχρονίζονται αποτελώντας μοχλό ανάπτυξης και ευημερίας για το χωρίο μας. Ολο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι ασχολούνται με την τέχνη χαροποιώντας ιδιαίτερα τους παλιούς μαστόρους, αλλα και όλους εμάς που θέλουμε η παράδοση του Θραψανιώτη αγγειοπλάστη να παραμείνη ζωντανή, καθώς αποτελεί την ιστορική μας ταυτότητα και παρακαταθήκη.
